GİRAY DUDA
Türk Girişim ve İş Dünyası Konfederasyonu (TÜRKONFED) Başkanı Süleyman Sönmez, Adana’da yaşayan iş insanı olarak iki büyük depremi de yakından hissetti. Hemen arkasından, afet bölgesine yardım için yoğun bir çalışmaya girişti. Bölgeyi tümüyle dolaşan Süleyman Sönmez’le ağır darbe alan illerdeki ticaret ve sanayi kuruluşlarının durumunu konuştuk.
– Sayın Sönmez, deprem sırasında bölgede miydiniz? Depremi doğrudan yaşadınız mı?
– 6 Şubat’ta memleketim Adana’daydım. İlk depreme evimde, aynı gün yaşanan ikinci büyük depreme ise İstanbul’da kurduğumuz TÜRKONFED Kriz Masası’na bölgeden destek vermek üzere çalışmalarımı yürüttüğüm ofisimde yakalandım. Ardından iki hafta boyunca bölgede kalarak, depremden etkilenen tüm şehirlerimizi ziyaret ettim, bu büyük felakete tanık oldum. Gerçekten çok büyük bir acı yaşıyoruz. Ölenlere Allah’tan rahmet, yakınlarına sabır, yaralılarımıza acil şifalar diliyorum. Şu anda da deprem sonrası çalışmalarımızın koordinasyonu için bölgeye gidip gelmeye devam ediyorum.
AFET YÖNETİMİ ÇALIŞMALARINA 5 YIL ÖNCE BAŞLADIK
– TÜRKONFED Başkanı ve ekibi olarak bölgede ne gibi ve nasıl çalışmalar yürütüyorsunuz?
-TÜRKONFED olarak biz depremlerin ülkemiz özelinde yarattığı riskin, insani ve sosyoekonomik açıdan bir memleket meselesi olduğunu düşünüyor, bu konuda ciddi çalışmalar yürütüyoruz. Öncelikle bu çalışmalardan kısaca bahsetmek isterim. 2018 yılında açıkladığımız 5 K+1 (Kurumsallaşma, Küresel Rekabetçilik, Kapsayıcılık, KOBİ ve Kadın+Kriz Yönetimi) stratejimiz kapsamında “Kriz ve Afet Yönetimi”ni özel olarak ele alarak, iş dünyasının yol haritasını da ortaya koyacak çalışmalar yapmaya başlamıştık. Hatta bu kapsamdaki çalışmalarımız da aynı yıl Hatay’da imzaları atılan uluslararası bir işbirliği ile başladı. TÜRKONFED olarak, Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı (UNDP) ile birlikte işletmeleri deprem, yangın, sel ve mülteci krizi başta olmak üzere doğal afet ve karmaşık acil durumlara karşı güçlendirmek amacıyla uluslararası bir platform olan Connecting Business initiative’ı (CBi), Türkiye’ye taşıdık. Bu ortaklıkla kurulan CBi Türkiye, işletmelerin afet ve karmaşık acil durumlardan daha az etkilenmesi, afetlerle doğabilecek zararlardan sonra ise daha hızlı toparlanmaları amacıyla faaliyet gösteriyor.
CBi Türkiye Platformu ile Kahramanmaraş merkezli deprem sonrasında Meksika ve Japonya’dan arama kurtarma ekipleri de ülkemize ilk gelen ekipler arasındaydı. Yine bu zamana kadar gerek kendi bünyemizde gerekse ulusal ve uluslararası işbirlikleri ile afet ve krizlere hazırlık kapsamında pek çok çalışma yürüttük. İşletmelerde Dayanıklılık Projesi, KOBİ’lerde Dayanıklılık Raporu, İstanbul Depremi Senaryosu İş Dünyası Hazırlık Raporu, Sektörler İstanbul Depremi’ne Ne Kadar Hazır Raporu gibi proje ve raporlar hazırladık.
HIZLI VE PLANLI HAREKETE GEÇTİK
– Bunlar gerçekten çok önemli faaliyetler. Elbette yol haritaları, planlar ve raporlar size bu afette çok yardımcı olmuştur.
– Son beş yıldır afet konusuna hazırlandığımız için bu depremde de olayın şokunu ilk atlatan kurumlardan biri olduk ve çok hızlı bir şekilde harekete geçtik. TÜRKONFED ve TÜSİAD öncülüğünde oluşturduğumuz Deprem Destek Ağı ile de bölgede ziyaretler gerçekleştirdik. Kamu ve yerel yönetimler, OSB’ler ve küçük sanayi siteleri başta olmak üzere iş dünyası ve sivil toplum kuruluşlarıyla görüştük, işbirliği içinde hareket ettik. Ayrıca bölgedeki 5 federasyonumuz ve 44 derneğimiz aracılığıyla çok hızlı bir şekilde koordinasyon sağlayıp, acil ihtiyaçların karşılanması için çalıştık. Bölgeye yüzlerce TIR ile gıdadan çadıra ihtiyaç malzemesi, iş makineleri ulaştırdık, aşevleri kurduk. Konaklama hizmeti veren bazı üyeler otellerini depremzedeler için açtı. Uluslararası arama kurtarma ekiplerinin deprem bölgesindeki ulaşımı ve lojistik ihtiyaçlarını karşıladık. Bölgedeki çalışmalarımız aralıksız olarak devam ediyor.
KÜÇÜK SANAYİ BÜYÜK HASAR ALDI
– İş dünyası, sanayi, ticaret açısından bölgedeki genel görüntü nasıl?
– Depremin ardından yaklaşık 20 OSB’yi ziyaret ettim. Depremle birlikte neredeyse tamamen duran ekonomik hayat, ilk haftanın ardından bazı şehirlerimizdeki OSB’lerde kısmen yeniden başladı. Bazı iş insanları sağlam durumdaki fabrikalarını, çalışanları ve aileleri için barınma alanlarına dönüştürdü. Küçük sanayi sitelerine baktığımız zaman gerek yapı kalitesinin gerek altyapının OSB’lere nazaran daha zayıf olması nedeniyle buralardaki toparlanma daha uzun sürebilir. Adıyaman, Kahramanmaraş ve Hatay’da özellikle KOBİ’lerin oluşturduğu ve OSB’lerin yan sanayisi olarak tedarik zincirinin parçası olan işletmelerimiz büyük hasar aldı. Sanayi bölgelerinin dışında yer alan esnaf ve KOBİ’ler için de acının ve yıkımın boyutu maalesef çok büyük…
OSB’LERDE YÜZDE 25 GİBİ ZARAR VAR
– OSB’lerde veya dışındaki sanayi kuruluşlarında yıkım, tahribat sayısı, oranı hakkında bilginiz var mı? Kentlere göre değişiyor mu?
– Uydu verileri ve sahadan aldığımız bilgilere göre Kahramanmaraş’ta OSB’lerimiz ciddi hasarlar alırken 10 il genelinde tüzel kişiliği bulunan 53 OSB ve Özel Endüstri Bölgelerinin çoğu depremi hafif hasarlar veya hasarsız atlattı. Öncül analizimize göre 10 OSB’mizde hafif, orta veya ağır hasarlar tespit edildi. Genel olarak değerlendirirsek OSB’lerde yüzde 25 gibi bir zarar var ama onları besleyen küçük sanayi siteleri zor durumda. Yan sanayi özellikle Hatay’da tamamen bitti, Adıyaman’da bin işletmeye ev sahipliği yapan küçük sanayi sitesinin yüzde 60’ı yıkıldı. Ayakta kalan hafif ya da orta hasarlı işletmelerimiz de makine teçhizat ve atölyelerinde ciddi bir yıkım yaşadı.
EN BÜYÜK SORUN İŞGÜCÜ KAYBI
– Sanayi kuruluşlarının yeniden çalışması ne kadar zamanda mümkün? Üretim, tedarik, istihdam, ulaşım, iletişim açısından ne gibi sorunlarla karşı karşıyasınız?
– Deprem bölgesindeki işletmeler açısından en büyük sorun yapısal hasar değil göç, yaralanma ve psikolojik şok nedeniyle iş gücü kaybı. Fabrikaların üç çalışanından ikisi yok, patronunu kaybeden işçi var, işçisini kaybeden patron var. Bu bölgelerde yer alan KOBİ’lerimizin üretimi başka yerlere taşımak için kaynakları bulunmuyor ancak bugün büyük bir göç var. Dolayısıyla deprem bölgesinin insanını orada tutabilmek için barınmaya müsait konteynerlerden müteşekkil geçici ikamet alanları kurulmalı. Bu barınma alanları OSB’ler ya da Küçük Sanayi Siteleri ile entegre edilirse en azından istihdam ve iş gücü kaybından dolayı göçün önlenmesi, çalışanların güvenli olarak barınma ve temel ihtiyaçlarının karşılanması mümkün olacak. OSB’ler sağlam altyapılar nedeniyle sürdürülebilir olarak bu yerleşkelere gerekli desteği sağlayacaktır. Böylelikle iş gücünün barınma sorununun OSB’lerde bir göç dalgasına neden olmasının önüne geçebiliriz. Depremzede yurttaşlarımızın barınma sorununa çok hızlı yanıt vermezsek sadece OSB’leri ve sanayi üretimini değil bu illerimizde daha önce yakalanmış bütün potansiyelleri ve yetenekleri de kaybetmiş oluruz.
OSB’LERİN HEDEFİ MART’TA ÜRETİME BAŞLAMAK
Bakanlıklar ve ilgili kurumlar hızla altyapı sorunlarını giderseler de enerji iletiminde sorunlar ve aksaklıklar devam ediyor. Bu şartlar altında hammadde ve tedarik zinciri konusunda sorun olmadığını söylemek yanlış olur ancak günden güne gerekli altyapı çalışmalarının ve ihtiyaçların giderileceğini düşünüyoruz. Barınma, tedarik, hammadde ihtiyaçları karşılanır, ulaşım ve enerji dahil altyapı sorunları çözülürse OSB’lerin hedefi mart ayı içerisinde üretime başlamak. Hizmet sektöründe ise durum çok daha karmaşık ve zor görünüyor. Şehir ile iç içe olan hizmet faaliyetlerinin normale dönmesi şehirlerin yeniden inşasına bağlı. Dolayısıyla hizmet sektörünün sanayi ve tarıma kıyasla daha uzun sürede toparlamasını bekliyoruz.
KOBİ’LERE ÖZEL POLİTİKALAR GELİŞTİRİLMELİ
– TÜRKONFED’in üye kuruluşlarının temsilcileri, yeniden ekonomi ve ticaretin normale dönmesi için ne tür taleplerde bulunuyorlar?
– Başta Hatay-Kahramanmaraş-Adıyaman ve bu aralıkta bulunan diğer illerin ilçeleri olmak üzere bölge ekonomisi baştan aşağı değişti. Bu nedenle aralarında çok sayıda üyemizin de bulunduğu iş dünyası, acil ihtiyaçlar karşılandıktan sonra eski yapıdan daha etkin bölgesel kalkınma süreci sağlayacak uzun vadeli adımlar atılmasını bekliyor.
Bölgenin ihracatı 20 milyar dolara yakın ancak ülkemizin ihracatına toplam katkısına bakarsak bu rakam 40 milyar dolara yaklaşıyor. Şu anda hem bölge halkının hem de iş dünyasının ihtiyaçları TIR’lar ile ulaştırılıyor olsa da bunun sürdürülebilir olmadığı aşikâr. Dolayısıyla her şeyden önce bölgenin ayağa kalkmasını, kendi kendine yetebilmesini sağlamamız gerekiyor.
Ekonomimizin belkemiğini oluşturan KOBİ’lerimiz de depremden önce var olan ekonomik kırılganlıklarla başa çıkmak için çabalıyordu. Şimdi bu kırılganlıklara afetin etkileri de eklendi ve yer değiştirme ihtiyacı, kilit personel kaybı, tüketici davranışlarındaki değişiklikler, tedarik zincirindeki aksamalar gibi sorunlar yaşanmaya başladı. Bu nedenle afet sonrası bölgesel kalkınmanın hızla sağlanması için KOBİ’lerimize yönelik özel politikaların da geliştirilmesi gerekiyor.
ÖZEL KGF KREDİSİ ÇIKARILMALI
– Bölgedeki girişimcilerin mali yükümlülükleri, vergi ödemeleri, bankalarla olan ilişkilerinde kimi düzenlemeler, ertelemeler yapıldı. Bunlar yeterli bulunuyor mu? Devletten ne gibi talepleri var?
– Deprem bölgesinde başta KOBİ’ler olmak üzere işletmeler menkul ve gayrimenkul kayıplarına maruz kaldığından teminat sunarak işletme sermayelerini düzeltmeleri çok güç. Bu işletmelerin işletme sermayesi ihtiyacı için özel KGF kredisi gerekiyor. Finansmana erişim sorunu, işletmelerimiz için artık ayakta kalma meselesi haline geldi.
KİRA ÖDER GİBİ FABRİKA SAHİBİ OLSUNLAR
– Bir yandan kalıcı konutlar için temeller atılırken, bölge kentlerinin bir daha böyle bir yıkımla karşılaşmaması, sosyal hayatın, ticaret ve sanayinin güçlü işleyebilmesi için nasıl bir yol haritası izlenmelidir?
– Bu noktada TÜRKONFED olarak uzun yıllardır ısrarla vurguladığımız “TOKİ Modeli ile Bölgesel Kalkınmaya Destek Sağlanmalı: KOBİ’ler Kira Öder Gibi Fabrika ve Atölye Sahibi Olsun” önerimizi hatırlatmak isterim. Bu model ile kent hayatı ve yerleşimlerin içerisinde yer alan yan sanayinin ve hizmetler sektörünün yüzde 99’unu oluşturan KOBİ’lerimiz için hem çevresel hem iktisadi anlamda yeni bir planlama ile pozitif etki oluşturan bir üretim kümelenmesi yaratılabilir. İlgili makamlar konut inşasının yanı sıra atölye ve fabrika tesisine de odaklanmalıdır.
SOSYO-EKONOMİK YATIRIMLARA ÖNCELİK VERELİM
Yol haritasına bakacak olursak, her şeyden önce elde kalan yapısal unsurlar ile en büyük hazinemiz insan gücümüzü en verimli şekilde birleştirecek, merkezine insanı alan 1-2 yıllık sosyo-ekonomik yatırımlara öncelik vermeliyiz. Bölgesel kalkınma düzeyini orta vadede korumak ve uzun vadede tekrar kalkınma patikasına girmek için de bazı temel önlemler alınabilir. Bu noktada altyapıların yeniden depreme dayanıklı imarı ve konutların yeniden yapılandırılması kadar önemli olan bir diğer husus süreçlere toplumsal iştiraktir. Toplumun yeniden inşa sürecine katılımı uzun vadeli başarı ve toparlanma için gereklidir. Bölgedeki yurttaşların ve kurumların etkileşim içinde olmasının; ihtiyaçların karşılamasını ve sürdürülebilir kalkınmanın teşvik edilmesi için son derece önemli olduğunu düşünüyoruz.
Bir diğer önemli konu, ekonomik yeniden inşa süreci, doğal afetten etkilenen ülkeye özgü olmalıdır. Bu nedenle örnekleri bulunan 7.8 depremin ekonomik etkilerinin makroekonomik ve sosyo-ekonomik analiz boyutuyla ilgili ayrıntılı incelemeler yapılmalı. Etki analizleri doğru politikaların kurgulanmasında yardımcı olacaktır. Hem ulusal hem bölgesel bazda ileriye yönelik yapılması gereken deprem riski ve ekonomik hazırlık çalışmalarında bilimsel yaklaşımın ön plana çıkarılmasını önemsiyoruz. Bununla birlikte topraklarının çok büyük bir kısmı deprem kuşağında olan ülkemizde; depremle ilgili yasal düzenleme ve kurumsal yönetim konuları gündeme alınıp, ‘depreme dayanıklı daha iyi bir şehir planlamasına doğru’ örgütlenmelere fırsat verilmelidir.
84.1 MİLYAR DOLARLIK HASAR HESAPLADIK
– Bu yıkımın Türkiye ekonomisine toplam maliyetinin ne kadar olacağını düşünüyorsunuz?
– TÜRKONFED olarak Kahramanmaraş merkezli depremlerin ekonomik etkilerine yönelik bir ön değerlendirme raporu hazırladık. 1999 yılında yaşanan Marmara depremi verilerinin kullanıldığı metodoloji esas alınarak can kaybı ve mali hasara yönelik öngörülerin olduğu rapora göre bu depremler 84.1 milyar dolarlık mali hasar yaratacak. Bu mali kaybın 66.2 milyar dolarını güncel konut hasarı, 13.2 milyar dolarını milli gelir kaybı, 4.7 milyar dolarını ise iş günü kaybı oluşturuyor. 2023 yılı büyümesinde üretim ve iş günü kaynaklı yüzde 1.6 ila 1.7 arasında negatif bir baskı oluşacağını öngörüyoruz. Konut stoku ve yapım kayıpları ile birlikte büyümenin 2023 yılında yaklaşık 4 puanlık bir kayıp yaşaması mümkün. Dolayısıyla yılı eksi bir büyüme ile kapatabiliriz. Nitekim 1999’u izleyen 3 yılda ortalama büyümede depreminin yarattığı ekonomik kayıp eksi 6.7 puan olarak yansımıştı. Bunda elbette kriz ortamı, kamu maliyesi, kurumsal kapasitenin kullanımı ve ekonomik aktivitelerde etki etti ancak en büyük etken depremdi.
EKONOMİK TOPARLANMA RAPORU HAZIRLIYORUZ
Öte yandan ön tespitlerimizi paylaştığımız çalışmamızın ardından kapsamlı bir deprem sonrası “Ekonomik Toparlanma” raporunun hazırlıklarına da başladık. Bu raporumuzda sadece konut-üretim-iş gücü değil aynı zamanda OSB’ler dahil deprem bölgesindeki kentlerimizin yeniden toparlanması için önerilerimizi ve yol haritasını da kamuoyunun bilgisine sunacağız.
Son olarak, önümüzdeki dönemde başta deprem bölgesi olmak üzere ülkemizin genelinde sürdürülebilir yaşam alanları yaratmak zorundayız. Ülkemizdeki tüm binaların güçlendirilmesi için 450 milyar dolar gerekiyor. Bu gerçekten de çok büyük bir maliyet ancak bizim yapı şeklimizi değiştirmemiz, bazı bölgelerde daha hafif binalara yönelmemiz, doğru kurgu ve planlarla kentleri inşa etmemiz gerekiyor.
GLOBAL SANAYİCİ
